Рак на дојка: Пациентките се борат и со ракот и со системот

Во Македонија, пациентките со рак на дојка не се борат само со болеста, туку и со предизвиците на здравствениот систем – од недостиг на терапија и болнички персонал до долги листи за чекање. Со растечката смртност од рак на дојка, загрижувачки е и нискиот опфат на скрининг-програмата и преоптовареноста на Клиниката за онколгија, оставајќи многу пациенти без навремена поддршка.

Храбра борба и системски предизвици на пациентките со рак на дојка

Вања Мицевска е млада новинарка, која на само 26 години доби дијагноза дека има рак на дојка. Во ноември 2019-та, пред точно пет години, Вања ја слушна веста која ќе ѝ го промени животот и по која ќе ја почне тешката борба со болеста. Тогашната ковид-пандемија дополнително ќе ѝ ги зголеми стравувањата како ќе го зачува своето здравје, во услови кога е имунокомпромитирана.

„Терапиите имаат десетици нус ефекти и како руски рулет е што како нус ефект ќе ви се падне и како вашиот организам ќе го преброди тоа. Јас имав вкупно осум хемотерапии. Првите четири ми беа исклучително тешки, имаше денови во кои можев само да дишам за да го доживеам следниот ден. Но, веќе кога ги примав следните четири, моето тело многу полесно го издржуваше тоа и така ги надминав. Тие терапии се имунокомпромитирачки, Вашиот имунитет е на долг рок оштетен и се потребни години, можеби и деценија за целосно да закрепнете, така што тоа дефинитивно остава траги, меѓутоа е нешто што мора да се помине“, раскажува Мицевска.

Во случајот на Вања, здравствениот систем потфрлил уште на самиот старт, кога требало да се дијагностицира болеста. Некои лекари не успевале да ги препознаат симптомите.

„Јас бев кај неколку лекари на преглед. Првата докторка кај којашто бев на преглед со симптом ми рече – ти немаш ништо, сѐ е до твојата психа, ти измислуваш. Но, јас секогаш се водам по тоа дека треба да си го слушаме сопственото тело, а моето тело кажуваше дека не се работи за психата. Бев кај уште тројца доктори и последната докторка преку биопсија потврди дека се работи за тоа. Шансите беа 50:50, јас знаев дека постојат реални можности да е во прашање таква дијагноза. Имам навика на претерано размислување и во мојата глава веќе се имаа случено сценарија со болеста, што ми помогна полесно да го надминам паѓањето на косата, за разлика од некои други пациенти. Но, во секој случај, не е пријатно да ги слушнете тие зборови дека имате рак“, вели Мицевска.

И Вања, како и многу други пациенти, решила да не чека термин на државно и сите тестирања ги направила приватно.

„Бев многу млада, отсекогаш сум имала совршено здравје и не знаев како изгледа тоа одење по болници. Знаев дека јавното мислење е лошо во тој сегмент и затоа сите прегледи уште во старт ги направив во приватни ординации. Кога дојдов на Онкологија, иако навистина се работи со полна пареа, капацитетот на болницата, и од технички аспект и од аспект на кадар, не е доволен за да се опслужат сите пациенти, но, сепак, на крајот се опслужуваат на еден или друг начин. И тука се гледа главниот проблем на нашето здравство дека сѐ е централизирано во главниот град. Ние немаме дисперзија на услугите во градовите од внатрешноста, освен во Битола, но и пациентите од Битола доаѓаат во Скопје. Имаме и доста големи предизвици во однос на недостиг на терапија, често знае да ја снемува, и најголем проблем се снимањата, бидејќи онколозите нашите терапии ги одредуваат врз основа на прегледите што ги прават доктори од други специјалности, а да се дојде до нив навистина е претешко“, објаснува Мицевска.

Онколошките пациенти соочени со недостиг на терапија и бавен систем

 Постојан живот во страв дали терапијата ќе биде навремена и дали ќе се успее да се фати термин за преглед. Пациенти кои плаќаат здравствено осигурување, но, системот ги изневерува, па се принудени да одат на приватно. Буџети кои од година во година се намалуваат, иако бројот на болни расте. Здруженијата детектираат многу слаби точки на македонскиот здравствен систем. Пациентите кога ќе ја слушнат дијагнозата им станува јасно дека пред нив е борба и со болеста и со здравствениот систем.

Анџелика Колева е 52-годишна уметничка од Скопје, мајка и неуморен борец, онколошки пациент. Кога ја добила дијагнозата дека има рак на дојка знаела дека ја чека борба и со болеста и со здравствениот систем. Анџелика досега имала шест хемотерапии и примила 16 херцептини, а сега е на таблетарна терапија. Иако досега немала проблеми со лековите, таа вели дека многу пациенти живеат во страв дали за нив ќе има терапија.

„За секого е шок. Јас бев сама кога бев на преглед и тоа го слушнав на редовна контрола. На прва изреагирав – ОК, добро, ќе се реши ова. Со оглед на тоа дека имав две другарки кои за жал починаа од канцер на дојка, се бореа долги години, бев со нив и знаев што ќе следи. Но, откако навлегов на Онкологија за себе и откако почнав да ги примам терапиите, всушност сфатив дека не сум знаела низ што поминуваат. Друго е кога ќе се почувствува на сопствена кожа“, раскажува Колева.

Анџелика, како и секој од нас, плаќа за здравствено осигурување, но кога не може да дојде до термин за преглед, таа е принудена да оди на приватно на сопствен трошок. А, на онколошките пациенти треба да им се врши испитување на сѐ и сешто.

„Eднаш годишно правам DEXA скен за остеопорозата бидејќи од цитостатиците добив остеопороза. ПЕТ скен, скен на коски, имаме случаи каде што пациентки се жалат дека чекаат шест месеци, метастазирани, за да дојдат до скен на коски, немало изотопи“, вели Колева.

Милица Кузмановска од здружението „Хема-Онко“ вели дека бројот на болни се зголемува, а тоа значи дека треба да се одвојуваат и повеќе пари за терапии.

„Набавка на лековите е на условен буџет и секоја година имаме различен буџет. За жал, секоја година буџетот за овие пациенти е помал. Од разговорот со директорот на Клиниката за радиотерапија и онкологија дознавме дека оваа година бројот на пациенти е уште поголем од лани. Повеќе од 90 000 пациенти од цела Македонија се слеваат на Клиниката за онкологија. Ова значи дека буџетот треба да се зголеми, односно, да се земе во предвид инциденцата на нови пациенти со рак коишто ги имаме на годишно ниво, а кои за жал се сѐ повеќе“, смета Кузмановска.

На пациентите им фали современа терапија, персонал што ќе се грижи за нив, редовни прегледи и програми, вели претседателката на здружението „Хема Онко“, Лидија Пецова, Македонка растена во Австралија.

„Мене ми беше мака зашто во Германија, Франција, Англија, дури и во Африка пациентите можат да живеат квалитетен живот, а моите Македонци сѐ уште умираат од истите ракови. Современи доктори, современа терапија, прегледи, скрининг програми –  тоа го нема редовно. Луѓето уште имаат размислување – ај да не одам на доктор, кој знае што ќе најдат. И матичните лекари треба да ги слушаат пациентите. Имаме членови кои година или две се лечат за синуси, реума, а всушност имаат крвен рак или лимфома“, вели Пецова.

По добивањето на дијагнозата, справувањето со психолошкиот шок и прифаќањето на болеста, следува соочување со македонскиот здравствен лавиринт. Ана Марјановиќ, која е онколошки пациент и член на „Хема-Онко“, вели дека борбата за термин за преглед се претвора во гладијаторска.

„Ако треба да направам компјутерска томографија, скен на коски, мамографија, ехо и сл., не ме препраќа онкологот, туку се враќам кај мојот матичен доктор којшто потоа ме внесува во скрининг-програмата, во која имаме предност да добиеме термин. Меѓутоа, како тоа ги комплицира работите? На пример, кога отидов летово да направам ехо, докторката радиолог која ме прегледа и сакаше да ме препрати на магнетна на гради, не беше во можност тоа да го направи како радиолог, па морав да се вратам кај мојот онколог за да ми издаде упат, ама не можеа да ми закажат на Онкологија и повторно ме вратија кај матичната. Тоа сакаме да се промени. Да биде поедноставно. Ако веќе имам доктор радиолог кој ме следел изминативе години, апсурдно е да се враќам во системот од почетокот за да добијам некој друг радиолог, па пак да ја соберам и однесам целата моја историја тој да ја разгледува“, предлага Марјановиќ.

Низок опфат на скрининг и долги листи за чекање

Бројот на починати од рак на дојка расте. Во 2023 година, речиси секој ден по една жена умирала од болеста. Ова била најчестата причина за смрт од малигни неоплазми кај жените во периодот 2010 – 2023 година. Ако во 2010 година, од рак на дојка починале 310 жени, во текот на минатата година, оваа бројка достигнала 346. Ракот на дојка е на прво место меѓу карциномите по бројот на новозаболени. Зголемена е и инциденцата на нови случаи. Ако во 2017 година имало 808 новозаболени со стапка на инциденца од 78 на 100 илјади жени, во 2021-та имало 806 случаи со стапка на инциденца од 87 на 100 илјади жени.

„Причините треба да се бараат на многу места. Од лекарски аспект, тоа можеби е поголемата свесност на жените за себе си, своето здравје, желбата да се прегледаат, да се јават на лекарски преглед, да се пријавуваат во скрининг-програмата на Министерството за здравство. Значи, една разбуденост за себе и за сопственото здравје од една страна. Од друга страна, можеби е и самата скрининг-стратегија. Националниот скрининг не е идеален и мислам дека целите сѐ уште не се постигнати. Опфатот на популацијата со скринингот сѐ уште за нашата држава е доста низок. Можеби треба посеопфатна анализа од повеќе експерти дали причината е поставеноста на здравствениот систем, дали имаме доволно лекари, сестри и радиолошките технолози дистрибуирани низ целата држава или дали желбата да се направи преглед е лесно достапна и изводлива за секој човек, независно каде живее“, вели доктор Марина Иљовска од Клиниката за радиотерапија и онкологија.

Од Министерството за здравство не одговорија конкретно на нашите прашања колку пациентки чекаат термин за ехо и мамографија, ниту колкаво е просечното време за чекање, имајќи предвид дека има пациенти кои се жалат дека со месеци не можат да стигнат на ред. Наместо ова, од ресорот само таксативно наведуваат колку прегледи се направени на годишно ниво.

„На ниво на цела држава, во 2023 година се извршени вкупно 18.886 ехо прегледи и 16.421 мамографски прегледи, додека годинава се извршени вкупно 11.676 ехо прегледи и 6.693 мамографии. Во 2023 година во рамки на скринингот за рано откривање рак на дојка се извршени снимања кај вкупно 4.987 жени, додека од почетокот на 2024 година до денес, се прегледани вкупно 9.152 жени. Скринингот годинава се одвива во вкупно 14 јавни здравствени установи. Согласно новата патека за упатување на пациентките, во кабинет за дојка во системот „Мој термин“ се евидентирани вкупно 13.705 прегледи од почетокот на годинава“, информираат од Министерството за здравство.

На забелешките дека дел од јавните здравствени установи ја немаат ниту целата потребна апаратура, од Министерството за здравство велат дека со поддршка од Европската банка за обнова и развој се набавени мамомати и ехо апарати во Институтот за радиологија, ГОБ „8-ми Септември“, Клиничката болница во Тетово и во општите болници во Куманово, Струмица, Струга и во Дебар, а комплетно опремена е и нова амбуланта за мамографски скрининг во Универзитетската клиника за хируршки болести „Св. Наум Охридски“. Најава има дека ќе се освежи и позитивната листа.

„Во однос на терапијата за онколошките пациенти, потенцираме дека и оваа категорија на лекови се разгледува од страна на Комисијата за позитивна листа, согласно пристигнатите апликации од фармацевтските компании и се очекува и во делот на болничката позитивна листа да бидат воведени нови лекови што се дел од современите третмани за оваа категорија на пациенти. Современата онколошка терапија е веќе достапна за пациентите преку условните буџети што ги доделува Фондот на здравствените установи, а со нивно ставање на позитивната листа ќе се забрзаат процесите за нивна набавка“, додаваат од Министерство.

Проблеми и преоптовареност на Онкологија

Иако кампањата за подигнување на свеста за ракот на дојката е во знакот на розовата боја, сепак, состојбите на Клиниката за онкологија се далеку од розови, а скандалот со биолошката терапија ја разниша довербата во институцијата. И последниот ревизорски извештај покажа дека бројот на пациенти расте, биолошка терапија има само за четвртина од нив, а само 35 доктори и 96 медицински персонал се грижат за болните. Оттука и не треба да изненадува што еден онколог годишно прави и по 5 000 прегледи, што резултира со преоптоварени и изморени здравствени работници и нервозни и незадоволни пациенти, кои и онака имаат тешка мака. И директорот Стојковски и лекари за „Само прашај“ го потврдуваат проблемот со недостигот од кадар, буквално од сите профили, а треба да се има предвид дека оваа клиника е единствениот центар во државата што дава услуги на пациенти од областа на радиотерапијата.

„Се соочуваме со недостаток на кадар од сите профили – медицински сестри, лекари-специјалисти, специјализанти, радиолошки технолози, физичари. Почнат е административниот процес за сите овие профили, но процедурите се комплексни во онкологијата“, вели д-р Игор Стојковски, директор на Клиниката за радиотерапија и онкологија.

„Многу пати е алармирано и се надевам дека здравствените власти ќе имаат слух и разбирање да ни помогнат од таа страна. Покрај лековите, товарот е многу голем и на персоналот. Фалат од сите профили, едноставно, миграцијата, понудата, пазарот, побарувачката си го направија своето“, додава доктор Марина Иљовска од Клиниката.

Ана Марјановиќ од „Хема-Онко“ смета дека проблемот е во дисперзијата низ целата држава.

„Онколошки центри постојат во Штип, Битола и Тетово. Меѓутоа, пациентите поради односот и нестручноста на одредени доктори, одлучуваат да лежат во Скопје. Тогаш се прави проблемот на Онкологија, еден доктор да има 100 пациенти во денот. Како што кажа директорот, 90 000 прегледи годишно е нехумано и тука не може да им се лутиме на докторите кои не примаат по три во канцеларија, бидејќи тоа е времето. А на онколошките пациенти им треба внимание“, вели Марјановиќ.

Според Програмата за скрининг на рак на дојка воведена пред десетина години, препораката е сите жени на возраст од 40 до 69 години да направат мамографија најмалку еднаш во две години, а оние пациенти кои се поголем ризик, еднаш годишно. Скринингот се прави во 14 здравствени установи. Но, и тука има проблем. Од 12 000 закажани, 6 000 жени ниту се појавиле во рендген кабинетите, ниту го откажале терминот за да го добие некоја друга жена.  Или, 50 проценти од жените не се појавуваат на закажан скрининг, а 25 проценти не доаѓаат на закажан преглед во кабинетите за дојка. Многу од симптомите на рак на дојка не можат да се забележат без професионален скрининг, иако, има симптоми кои може да бидат доволен знак дека нешто не е во ред и кои кога ќе ги идентификувате, треба да се консултирате со вашиот лекар. Раната дијагноза е клучна, советуваат лекарите.

Содржината ја изработи Институтот за комуникациски студии.

Новинар: Мартин Пушевски

Сниматели: Слаѓан Милошевски, Наке Батев

Монтажа: Мајда Бошњак Атанасовска